Ogród Królewski XVIII w.

Dzisiejsze Łazienki Królewskie, przed przejęciem ich i przebudową przez króla Stanisława Augusta, pełniły rolę leśnego zwierzyńca dla organizowanych tam polowań. W połowie XVIII w., za panowania Augusta III Sasa, na terenach pod skarpą poniżej Belwederu, królewski minister, Henryk von Brühl, założył ogród. Był on otoczony kanałem, podzielony regularnie ułożonymi alejkami.

Najciekawsze w historii Ogrodu Królewskiego były lata panowania Stanisława Augusta. Rozbudowana wówczas XVII-wieczna Łaźnia Lubomirskiego zaczęła się przekształcać w klasycystyczny Pałac na Wyspie. Przystąpiono też do uporządkowania leśnej przestrzeni Zwierzyńca. W 1766 r. od Zamku Ujazdowskiego poprowadzono na południe jedną z ważniejszych dróg powstającego ogrodu, tzw. Drogę do Wilanowa, później ok. 1780 r. nazwaną Aleją Chińską, zgodnie z panującą modą na "chinoiserie".

Duży wpływ na formę ogrodu miał doradca króla, August Fryderyk Moszyński. Był on znawcą sztuki i propagatorem angielskiego stylu ogrodowego, zyskującego popularność w Europie. Swobodna kompozycja, nawiązująca do naturalnego krajobrazu, szybko zaczęła górować nad regularnością stylu francuskiego w Łazienkach.

Ogród, do tej pory regularnie i tradycyjnie rozplanowany, zyskał modny, nieregularny, miękki układ ścieżek i alejek. Zmienił się też układ wodny. Stojącą na wyspie Łaźnię otaczał niewielki zbiornik wodny. W 1784 r. zmieniono go w regularny staw, sięgający ul. Agrykoli, a na moście w 1788 r., król wystawił pomnik Jana III Sobieskiego, widoczny w linii prostej z Pałacu na Wyspie. Od południa pałac otoczył drugi staw z wyspą i Amfiteatrem, połączony z trzecim stawem z samotną wyspą, malowniczo położonym wśród rozległych łąk. Na połączeniu stawów zbudowano most i kamienną kaskadę widoczną z Pałacu na Wyspie. Miękkie linie brzegów stawów porastała roślinność nadwodna, krzewy i niewysokie wówczas drzewa. Tak powstała główna oś nowego, królewskiego projektu. Na południu kończyła się panoramą dalekich zabudowań i ogrodów Mokotowa - aż po Wilanów.

XVIII w. to nieustanna przebudowa i upiększanie terenu. Charakterystyczne dla podmokłych terenów olchy wycinano, sadzono za to nowe krzewy i drzewa: dęby, jesiony, lipy, topole, klony, orzechy, wierzby (później zaczęto też sadzić kasztanowce białe). Zakładano drogi, przerzucano mosty nad kanałami osuszającymi teren. Pałac na Wyspie z Białym Domkiem połączyła regularna droga spacerowa, Promenada Królewska. Była to szeroka aleja długości ok. 420 m, biegnąca między dwoma kanałami. Ozdabiały ją drzewka pomarańczowe, a cień spacerującym dawał porośnięty splatającymi się pnączami bindaż. Pod koniec lat 70. XVIII w. do Łazienek Królewskich dotarła moda na akcenty orientalne - tzw. "chińszczyznę" (franc. "chinoiserie"). Drogę Wilanowską przemianowano na Drogę Chińską, a na jej skrzyżowaniu z Promenadą zbudowano Bramę Chińską. Mostki i bramę rozebrano w połowie XIX w., a kanały zasypano. Promenada Królewska, jaką znamy dziś, to szeroka aleja z trawnikiem pośrodku.

Rozbudowa ogrodu następowała równocześnie z rozbudową kolejnych obiektów Łazienek Królewskich. Przy Białym Domku od południa powstał niewielki ogród z zegarem słonecznym, otoczony kanałami i przerzuconymi nad nimi małymi mostkami w stylu chińskim (zlikwidowane w XIX w.).

Po wybudowaniu Pałacu Myślewickiego (północno-wschodnia część Ogrodu), powstał reprezentacyjny podjazd z gazonem, a od południa ogród z fontanną i wolierą dla ptaków.

Ważnym obiektem była wzniesiona dla potrzeb ogrodu Wielka Pomarańczarnia/tzw. Stara Oranżeria połączona z Teatrem Królewskim i Galerią Rzeźby. Od południa, poniżej tarasu budynku założono regularny ogród oranżeryjny z fontanną w centralnej części. W regularnej przestrzeni prostokąta podzielonym prostymi alejkami możemy oglądać rzeźby z królewskiej galerii końca XVIII w. Latem (aż do późnej jesieni) wystawiane są tam w drewnianych donicach egzotyczne drzewka mandarynkowe, podobnie jak w pozostałej części Ogrodu Królewskiego (przy Pałacu na Wyspie, Myślewicach i Białym Domku) drzewka pomarańczowe i cytrynowe.

Teren powyżej Starej Oranżerii (w kierunku zachodnim) miał charakter użytkowy. Z ogrodami warzywnymi, figarniami, ananasarniami, pomarańczarniami sąsiadowały cieplarnie. Ogrody użytkowe na skarpie ze szklarniami przekształcono w 1818 r., w ich miejscu powstał Ogród Botaniczny Uniwersytetu Warszawskiego. Warto pamiętać, że w ogrodzie tym zachowały się fundamenty Świątyni Opatrzności, o której zbudowaniu 5 maja 1791 r. zdecydował Sejm Czteroletni w podzięce za Konstytucję 3 Maja.

Dekoracją Ogrodu Królewskiego były kolekcjonowane przez Stanisława Augusta rzeźby, które w większości do dziś ozdabiają ogród. Jako "nowożytne muzeum na powietrzu" pokazano je w otwartej przestrzeni ogrodu w sąsiedztwie Pałacu na Wyspie, na tarasie i w pobliskich alejkach (m.in. przy Amfiteatrze i w ogrodzie przy Starej Oranżerii). Nieopodal, pod skarpą, wybudowano kamienną studnię z głową lwa. Ta "la fontaine d`Agricola" charakterystyczna była dla ogrodów XVIII w.

Ogród Królewski za czasów Stanisława Augusta stał się mieszanką stylu ogrodu francuskiego i nowego ogrodu angielskiego. Regularnie ułożone rabaty kwiatów i przecinające się pod katem prostym alejki, sąsiadowały z prowadzącymi po łukach ścieżkami, rozległymi trawnikami, dalekimi perspektywami malowniczych widoków i samotnie rosnącymi drzewami, posadzonymi tak, by można było podziwiać kształt poszczególnych gatunków i patrzeć na dalekie perspektywy. Myślą przewodnią takiego ukształtowania ogrodu stało się naśladowanie natury. Warto jednak pamiętać, że fenomen Ogrodów w Łazienkach Królewskich polega na trafnym połączeniu przez króla Stanisława Augusta tradycji ogrodu francuskiego z angielską stylistyką krajobrazową, która za sprawą XVIII-wiecznej mody trafiła z Anglii do Europy kontynentalnej. 

W 1795 r. Stanisław August po abdykacji internowany w Grodnie na zawsze opuścił ukochane Łazienki. Prace na terenie ogrodu z czasem ustały. Po śmierci króla w 1798 r. ogród Łazienek Królewskich został zachowany, choć jego pierwotny kształt uległ z czasem pewnym zmianom. Wzrastające drzewa zasłoniły dalekie osie widokowe, z ogrodu znikły w XIX w. egzotyczne detale. Pozostałe części królewskiej kompozycji czytelne są do dziś, stanowiąc przykład letniej rezydencji ostatniego króla I Rzeczypospolitej.