Porcelanowe opowieści

Wybuch wojny zniweczył te plany, a powojenna rzeczywistość przekreśliła je po raz drugi, definitywnie. Gdy w 1939 r. Czerniejewo znalazło się w Rzeszy, wuj zdołał wywieźć trochę ruchomości i schronił się w Generalnym Gubernatorstwie. Wrócił do Czerniejewa w 1945 r., żeby dowiedzieć się, że jego mały majątek, mimo że nie podlegał formalnie reformie rolnej, zostaje przejęty przez państwo.

Zamieszkał w Koninie, w domu brata. Tam przechowywał resztki przedwojennych marzeń. I po trochu je rozdawał, bez żalu, bo uwielbiał robić prezenty i sprawiać radość. Miśnieński wazon został z moimi rodzicami na zawsze, w przyciasnym mieszkaniu, trzymany w bezpiecznym miejscu, wyciągany tylko na specjalne okazje, bo nie nadawał się do byle bukietu, ale do róż na bardzo długich łodyżkach albo do ogromnych mieczyków. Do dziś kojarzy mi się tylko ze świętem - imieninami, rocznicami. Myślę, że taki był zamysł ofiarodawcy: chciał podarować coś niezwykłego, niepowszedniego, jakieś antidotum na szaroburą i przaśną rzeczywistość Peerelu. Być może ten prezent był impulsem, bo później, gdy ich sytuacja materialna się poprawiła, rodzice kupowali starą porcelanę - Miśnię, Berlin, Wiedeń, filiżanki, talerze, patery: z miłości do staroci i żeby żyło się piękniej.

A w naszym domu Miśnia pojawiała się jeszcze w jednym kontekście. Babcia, która po powstaniu została wywieziona na roboty do Niemiec, nigdy nie mówiła o miejscu, do którego trafiła, inaczej niż "Meissen". Porcelana była miśnieńska, a Gemeinschaftslager an den Schanzen stał w Meissen. Jakby to były osobne światy i obozowy barak nie mógł mieć nic wspólnego z delikatnością porcelany.

Model najchętniej wykonywano w Miśni. Erotyka Kugelspielerin pokazana na projekcie może być realizowana zwłaszcza w przypadku materiału porcelanowego. Figurka przedstawia młodą kobietę stojącą przy pniu drzewa, pochyloną do przodu. Okrywa ją tylko plisowana, drapowana, delikatna szata, odsłaniająca jej prawą pierś, z kokardką w talii.

Pałac był dwupiętrowy, z tarasami, położony w parku ze stawem wśród starych drzew. Na drewnianych mozaikach w salonach leżała wtedy słoma, z której korzystało wcześniej wojsko, a na ścianach wisiały obrazy podziurawione kulami z karabinów. Okoliczni mieszkańcy mówili, że to żołnierze strzelali do "przodków". Mieli też podobno inną rozrywkę - kaczki. Polegała ona na wyrzucaniu przez okna do stawu porcelanowej niemieckiej zastawy. Kiedy wojsko opuściło pałac, mieszkańcy wyławiali ze stawu piękne przedmioty i zabierali do swoich domów. Mój tatuś, już chyba jako ostatni, wyciągnął z mułu półmisek, pewnie "puszczony" tam jako jedna z pierwszych kaczek.

Mama podawała na nim zwykle przekąski. I ja go używam. Na przyjęciach na warszawskim Mokotowie, gdzie dzisiaj mieszkam, stawiam poniemiecki, hrabiowski półmisek po mamie, wyciągnięty przed laty z mułu. Zawsze leżą na nim wędliny i mięsa podawane na zimno z ćwikłą i chrzanem, a odprysk na brzeżku starannie zasłaniam listkiem sałaty. Nigdy nie podaję na nim ciepłych dań. Mogłoby mu to zaszkodzić.

W opowieściach babci historia biblijna swobodnie splatała się z wydarzeniami XX w. A kilkuletniej mnie nawet przez myśl nie przeszło kwestionowanie imienia damy z porcelany. Oczyma wyobraźni widziałam jak królowa Saby przechadza się ze swoimi chartami uliczkami starożytnej Jerozolimy, jak wiatr pustyni rozwiewa jej tę oszałamiającą sukienkę, jakiej nie widziałam nigdy u żadnej, nawet najelegantszej z koleżanek mojej mamy. Charty, które dostała od zakochanego Salomona, zawsze szły obok i pilnowały, by nie skrzywdził jej żaden ze zbirów Heroda. Królowa zmierzała oczywiście do Adrii. A tam to już wiadomo - oficerowie i bukiety czerwonych róż.

Po latach, kiedy wreszcie zdałam sobie sprawę z tego, że coś się w tej historii nie klei, było już za późno. Nazwa ugruntowała się nie tylko w mojej świadomości, lecz także całej rodziny, i figurkę do dziś nazywamy "Królową Saby".

Po powstaniu warszawskim babci udało się uratować niewiele, ale porcelanowa dama, zawinięta starannie w różne szmaty, przetrwała. Wiele lat stała na półce w małym mieszkaniu z wielkiej płyty. Po śmierci babci trafiła do mojego stryjka. Mnie zaś dostał się stuletni zegar, który pozwala się nakręcać tylko mojemu tacie, ignorując wszystkich innych. Ale to już zupełnie inna historia…

Po wojnie serwis miał należeć do Róży vel Aliny Mycielskiej-Cyranowskiej - aktorki, związanej przed 1939 r. z teatrem w Łodzi, zaś po 1945 r. z Teatrem Województwa Kieleckiego w Kielcach i z Teatrem Dzieci Warszawy. W stolicy zamieszkała na nowo zbudowanym MDM-ie w bloku przy Placu Konstytucji i tam też znajdowałby się wtedy serwis. Ok. 1958 r. Róża Alina, w wieku zaledwie 46 lat, zginęła - jak wynika z rodzinnej opowieści - w bardzo ponoć głośnym w Warszawie wypadku niedaleko obecnego kina Luna na pobliskiej ul. Marszałkowskiej, gdzie potrąciło ją auto.

Inna rodzinna wersja łączy porcelanę z ks. Janem Cyranowskim, posługującym po przyjęciu święceń w 1900 r. kolejno w Mstowie, Uniejowie, Zduńskiej Woli, Dębem i ponownie w Uniejowie, przy czym w dwóch ostatnich parafiach był proboszczem. W Dębem był też budowniczym kościoła! Niewykluczone, że ten wieloczęściowy serwis, przydatny niewątpliwie przy podejmowaniu kościelnych hierarchów, należał właśnie do niego, a po jego śmierci w 1930 r. został odziedziczony przez jego najbliższą rodzinę.

Pewne jest natomiast, że w latach 50. ubiegłego wieku był on własnością Józefa Cyranowskiego, czyli wdowca po Róży Alinie i brata ks. Cyranowskiego. Z kolei po jego śmierci, która nastąpiła około 1959 r., porcelanowa zastawa przypadła jego siostrze - Stanisławie z Cyranowskich Wójcikowej.

Nowa właścicielka postanowiła rozdzielić porcelanę pomiędzy swoje dzieci. Serwis składał się z bardzo wielu elementów, więc było to możliwe. Część wzięła córka Stanisławy, a część jej syn. Zastawę traktowali odświętnie, używając jej przy wyjątkowych okazjach, dzięki czemu przetrwała bez większych strat czy uszkodzeń.

Po śmierci córki w 2006 r. jej spadkobierca postanowił oddać swoją część drugiej rodzinie, dzięki czemu po latach serwis został scalony. Nie był już jednak w tym okresie używany, tylko został poutykany - ze względu na wielkość i różnorodne kształty niektórych elementów - w kilku szafkach w kuchni i w szafie w jadalni, gdzie długo obrastał kurzem zapomnienia.

Dopiero w kwietniu 2019 r. serwis trafił w ręce obecnego właściciela i został niedawno wyeksponowany w serwantce, gdzie cieszy oczy domowników. 

W roku 1945 kolekcja pozostała niezabezpieczona w domu. Dom był niezamieszkały, często stanowił miejsce dziecięcych zabaw. Żyjący jeszcze świadek twierdzi, że jako dziecko, wraz z kolegami, dla zabawy rozbijał te figurki o piwniczną posadzkę.

Powojenna historia figurki to historia mojej rodziny. Kiedy w 1944 r. rodzina Liebersbachów przybyła z Kałusza w Galicji Wschodniej do  Krakowa, a później w okolice Jeleniej Góry, w pustym domu w poniemieckim Krummhübel czekała już na nich figurka tancerki w żółtej sukience. Stała tam razem ze stalowymi garnkami, dębową biblioteką, wolno stojącym zegarem oraz obrazem wzburzonego morza.

Moi pradziadkowie Gizela i Józef Liebersbachowie, bibliotekarka w kałuskim gimnazjum i dyrektor Polskiego Towarzystwa Gimnastycznego "Sokół" przyjechali wraz z córką, Urszulą, organizować szkolnictwo na Ziemiach Odzyskanych. Do Karpacza, którego nazwę miejscowość zawdzięcza mojemu pradziadkowi i innym przesiedleńcom z Karpat, trafili przypadkowo, podobnie jak większość mieszkańców Kresów. Rodzina, która przyjechała z niewielkim, podręcznym bagażem w nowej, powojennej rzeczywistości otrzymała przydział na mieszkanie, które odtąd stało się ich domem. Zastali w nim pełne wyposażenie: od mebli i dywanów po naczynia, dekoracje i obrazy. Porzucony dom - podobnie jak ich własny na Kresach - pozostawili w pośpiechu jego poprzedni właściciele, zmuszeni do przesiedleń. Pradziadkowie niewiele w nim zmienili.

Przedwojennej historii figurki można się tylko domyślać. Od zawsze, także w czasach moich pradziadków, stała w serwantce w salonie obok innych porcelanowych drobiazgów i bawarskiej zastawy. Być może cieszyła oczy nie tylko właścicieli, lecz także licznie odwiedzających miejscowość kuracjuszy. Figurka wraz z innymi sprzętami i dekoracjami nie wyróżniała się we wnętrzu. Wspólnie z innymi przedmiotami stanowiła rodzaj sztafażu dla codziennego życia domowników. Nie zabrała jej nawet przedwojenna właścicielka domu, Niemka, która kilka lat po wojnie odwiedziła swój dom i spotkała się z moją prababcią.

Choć od wielu lat moja rodzina nie mieszka już w Karpaczu, a krakowskie dzieje figurki są znacznie mniej burzliwe, jej obecność, podobnie jak innych przedmiotów z domu pradziadów, wiąże się już z zupełnie nowymi wspomnieniami naszej rodziny.

Wojna i wysiedlenie całej rodziny ze Lwowa przyniosły wiele strat, w tym utratę domowej zastawy, bo pakując się w pośpiechu, trudno myśleć o porcelanie. Magia obiadów serwowanych na porcelanie była jednak tak wielka i ważna dla mojej babci, że jednym z pierwszych poważnych zakupów do nowego domu był zestaw obiadowy na fasonie Fryderyka z Fabryki Porcelany Wałbrzych. Potem kolekcja rosła, a umiłowaniem do porcelany zarażały się kolejne pokolenia. Dziś zarówno moja mama, jak i ja mamy całkiem spore zbiory.

Solniczkę i pieprzniczkę malowane w srebrne kwiaty dostałam w prezencie - wszyscy znajomi wiedzą, z czego cieszę się najbardziej i często obdarowują mnie porcelaną.